Konceptualna pozicija kao načelo kompozicije u Ostacima sveta Igora Marojevića
Ostaci sveta Igora Marojevića, pisca, prevodioca sa španskog i katalonskog, profesora književnosti, objavljeni 2020. godine, reprezentuju fragmente surove ratne stvarnosti Jasenovca, bombardovanja Srbije 1999. godine, Srebrenice, Blajburga, Španskog rata, dominantnom pripovjedačkom tehnikom skaza kojom su događaji ispripovijedani pred slušaocima iz perspektive učesnika ili svjedoka. Raznoaspekatnost i dinamika pripovijedanja nastala stalnim smjenjivanjem pripovjedača i perspektiva neumitno i užurbano parčajući preostale ostatke svijeta stvara jedan nov, od krhotina čovječanstva i ostataka patnji sačinjen, svijet „nepredvidiv, lep, ružan, taman, tačan“, kako ga je Marojević i sam okarakterisao u razgovoru za Reddportal. U recenziji romanu, Igor Perišić slikovito opisuje Marojevićev narativni model – „pripovedači predaju jedan drugom govornu štafetnu palicu“ kazujući o stradanjima u dvadesetom vijeku. Iako ih je u romanu više, stožerni protagonista-narator, koji je i vezivni i sintetišući, spočetka skoro pa neimenovani lik, jeste, kako kasnije saznajemo, Martin Inić – u naslovu prvog poglavlja prve cjeline romana imenovan inicijalima M. I., koji bi pronicljivog ili možda lakomislenog čitaoca mogli navesti na zaključak da su to autorovi inicijali.
Narativnu poliperspektivnost u predočavanju istorije stradanja u dvadesetom vijeku autor eksplicira nekom vrstom uvodne napomene na samom početku knjige, paratekstualnim elementom kao objašnjenjem za čitaoca:
„Moguća odstupanja od istorijskih podataka – i ne samo ta odstupanja – pre svega su plod trenutaka nestandardnih opažaja kazivača ovog romana.
Tri tačke su korišćene isključivo da bi označile izostavljena pitanja koja pripovedačima postavljaju slušaoci i njihove komentare na trenutni iskaz.”
I sam autor navodi da je pripovjedača/kazivača više, da je fokalizacija unutrašnja, odnosno da je istaknuta psihološka tačka gledišta (pripovijesti su plod trenutaka nestandardnih opažaja kazivača), i da pripovijest nastaje usmenim kazivanjem događaja u kojima su pripovjedači učestvovali. Dalje, iz pripovijesti su namjerno, autorskom rukom, ukinuti dijalozi, tačnije rečeno, postavljena pitanja, te zamijenjena trima tačkama. U prvom planu je aktuelni pripovjedač, saučesnik u razgovoru se uklanja iako posredno utiče, a ponegdje i usmjerava tok pripovijedanja.
Svoj naum da roman strukturiše posredstvom više individualnih pripovjedačkih konceptualnih pozicija Marojević, autor-funkcija, to pokazuje, opet eksplicitno, i naslovima poglavlja. Ova proza sačinjena je od četiri poglavlja – Kraj 1998 – polovina marta 1999, Kraj marta 1999, April 1999. i Ostaci veka. Jasno je da vrijeme „pričanja“ traje nekoliko mjeseci posljednje godine 20. vijeka, a pogonski motor pripovijesti je bombardovanje Srbije 1999. Ono nije glavna tema romana, ali je i uzrok i povod ostalih pripovijesti. Kao tamna sjena obavija cijelu pripovijest. Svako od poglavlja podijeljeno na potpoglavlja i svako nosi ime junaka/pripovjedača. A to su Boško Čipelj/Boske Čipelj, Vajo Mehmedović, Ivanka Novčić, Mojaš Kažić/Mojaš Kažić-Inić, Esperansa Marković/drugarica Nada/1346, Luka Čipelj, Vilim Petrač, Ivica Moškov i M. I./M. I. II/M. Inić/ M. Inić II/Martin Inić.
Imenovanje likova kao problem tačke gledišta na frazeološkom planu po mišljenju B. Uspenskog „neposredno je uslovljeno odnosom prema čoveku koji služi kao predmet razgovora, i ima bitnu stilsku funkciju“ (Uspenski 1979: 34). U romanu je očigledno, već na prvi pogled, različito imenovanje istih likova, i to u paratekstualnim elementima, odnosno naslovima poglavlja. Prvo poglavlje označeno je, kao što već rekosmo, inicijalima M. I. da bi se potom po ustaljenom modelu naredna poglavlja u kojima je homodijegetički pripovjedač Martin Inić imenovala rimskim brojem dva, najprije uz inicijale, potom uz navedeno prezime Inić. Na koncu, u posljednjem poglavlju romana navodi se i puno ime i prezime naratorovo, i to po prvi put. Izuzev u trećem poglavlju gdje je izostavljeno Inićevo pripovijedanje, u svim ostalim ono kao da ima otvaračku i zatvaračku ulogu, što je i razumljivo s obzirom na to da je Inić pripovjedač protagonista koji spaja sve ostale likove/pripovjedače.
Već u prvoj rečenici romana, čitaocu još uvijek nepoznati homodijegetički narator M. I. uvodi tri lika kojima će autor kasnije u romanu dati ulogu pripovjedača:
„Za samo tri meseca upoznao sam ženu koja me je prelako opčinila i brata po ocu, pa je bilo neizbežno da upoznam i lekara za dušu.“ (OS, 7).
Pripovjedač ih sve troje u pripovijest uvodi izdaleka, perifrastično. Komšinica Ivanka Novčić je žena koja ga je prelako opčinila, Mojaš Kažić – polubrat, a ljekar za dušu, psihijatar Boško Čipelj. Imenujući brata po ocu pripovjedač ostaje neutralan, dok je opis susjetke i ljekara zasnovan na pripovjedačevom individualnom, dakle subjektivnom doživljaju.
U slučaju Ivanke Novčić riječ je o reprezentovanju obojenom emfazom, dok je deskriptivna sintagma lekar za dušu podrugljivog, ironičnog karaktera. Karakterizacija Ivankinog lika započinje njenim znakovitim prezimenom Novčić koje sugeriše da je pripovjedačeva susjetka opčinjena materijalnim. Narator-protagonista je tako i doživljava i upoznaje sa čitaocem. Sve njene navedene karakteristike su fizičke, plotske prirode, sagledane očima zaljubljenog, ili bolje rečeno zainteresovanog muškarca:
„Pokazalo se da živim u vrata s njom i da se ta nežno decentrirana lepotica nedavno doselila. Bila je jeanaest godina mlađa i desetak centimetara niža od mene.“ (OS, 8);
„U dnevnom boravku mog stana sela je u fotelju i izazovno prekrstila noge u mini-suknji.“ (OS, 8)
„Naivno je bez mere pila viski s ledom. Bez obzira na ukazanu čast da pregledam njen foto-album, radije sam posmatrao podnapitu Ivanku uživo nego njene najreprezentativnije snimke.“ (OS, 11).
Sva sazdana od materijalnog, Ivankina duhovnost ili njen pokušaj da se odvoji od svijeta brojeva i proračuna seže ne dalje od kineskog horoskopa i poistovjećivanja sa Mačkom, znakom u kojem je rođena. Odnos pripovjedača i susjetke Ivanke najbolje se sagledava u proživljenom, opominjućem i nekoliko puta u varijetetima ponovljenom iskazu o njenoj prevrtljivoj prirodi i sklonosti da lako zavede i obmane naivne muškarce:
„Ivanku Novčić, koja je umela da ovlada slabićima poput mene, upoznao sam oko mesec dana posle upoznavanja svog najbližeg sodnika po ocu.“ (OS, 8)
„Bio je to osmeh koji je ulivao nadu naivnim muškarcima.“ (OS, 9).
Definišući načine opisivanja ponašanja u vezi sa psihološkim planom Uspenski izdvaja dva tipa pripovjedačevog opisivanja ponašanja lika. Prvi se odnosi na tačku gledišta stranog posmatrača, tj. spoljnu poziciju. Drugi se pak odnosi na konceptualnu poziciju svevidećeg posmatrača koji može da pronikne i u unutrašnje stanje lika o kojem se govori. Obilježje prvog tipa opisivanja ponašanja lika jesu i „operatori“, odnosno „reči očuđavanja“ koje pripovjedač upotrebljava da bi pretpostavljeno unutrašnje stanje opisivanog lika preveo na plan objektivnog opisa (V. o tome u: Uspenski 1979: 120–126) Tom tehnikom se autor koristi i u psihološkom opisivanju Ivanke Novčić upotrebljavajući riječi očuđavanja kao što su verovatno, možda:
„Pravila je kategorički odbrambene stavove tela. Ali ponovni širok osmeh mogao je, možda, da ukaže na to da je ipak donekle prijemčiva na mene.“ (OS, 9);
„Verovatno se oduševljavala lepotom sopstvenih zuba.“ (OS, 9).
Razlozi za način opisivanja susjetkinog lika iz perspektive stranog, nesigurnog pripovjedača dvojake su prirode. Prvi se zapravo odnosi na pripovjedačevo unutrašnje, emotivno stanje. Kako je ujedno i pripovjedač i protagonista koji je olako opčinjen Ivankom, on nije siguran da li dobro očitava signale koje mu ona šalje, posmatra je, analizira i svakako sumnja u ono što vidi. Drugi razlog ove narativne strategije počiva na Marojevićevom htijenju da Martina Inića učini što objektivnijim, neutralnim naratorom koji povezuje i sve ostale likove u romanu čije su pripovijesti nestandardni opažaji.
Koliku pažnju autor poklanja imenovanju ili bolje rečeno pronominaciji potvrđuje i isticanje načina na koji Inića Ivanka oslovljava nakon što je prespavala u njegovom stanu:
„Tog jutra je Ivanka prestala da me zove po imenu i počela da mi se obraća sa komšija i moj komšija, ili my neighbor, što je jedno te isto.“ (OS, 12)
Pronominacijom, oslovljavanjem sa komšija umjesto ličnim imenom, implicira njeno distanciranje od Inića.
Drugi lik u romanu koga autor uvodi već u prvom poglavlju, koga je homodijegetički pripovjedač pronašao ne mogavši da se izbori sa depresijom prouzrokovanom upoznavanjem polubrata i komšinice Ivanke koja ga je odbila, jeste psihijatar Boško Čipelj. O njemu saznajemo najprije posredno, preko plaćenog banera na sajtu Blica:
„Bihevioristički psihijatar sa diplomom Medicinskog fakulteta u Madridu i radnim iskustvom na Zapadu. Leči od depresije, svih anksioznosti, PTSP-a i raznih vidova psihoze. Jedini psihijatar koji vam dolazi na adresu.“ (OS, 14).
Njegovo neobično prezime, porijeklo, te Boškovu vezu sa Španijom narator objašnjava uvodeći dijaloške replike, odnosno tuđi govor u vidu slobodnog upravnog govora sa izostavljenim navodnicima. Na primjer:
„Ali ovde je peseta: pezeta; Ćile: Čile, pa je i Ćipelj: Čipelj. Na isti način je moj otac u Španiji bio Lukas Ćipelj, a ovde je bio Luka Čipelj. Važno je da u Jugoslaviji i Crnoj Gori imam tih slučajnih prezimenjaka, iako bili redom agrikole, daju mi osećaj sigurnosti: bar da imam neke koristi od grešaka srpskog jezika – rekao je posle naše četvrte sesije, gotovo stidljivo.“ (OS, 17)
Čipeljov direktni govor nije slučajan autorov izbor prenošenja tuđeg govora. Naime, sa aspekta frazeološke tačke gledišta on je i najbolji način predstavljanja govorne karakterizacije lika. Boško je stranac, po ocu Španac, pa mu red riječi u rečenici nerijetko odstupa od gramatičko-semantičkog modela srpskog jezika, pogotovo u rasporedu enklitika. Nepravilno upotrebljava fonemu č supstituišući je fonemom ć. Vrlo često umeće španske riječi ili pak nepravilno upotrebljava lekseme srpskog porijekla. Dva su postupka kojima su španske lekseme ili čitave rečenice prevedene na srpski jezik u romanu. Prvi postupak (1) podrazumijeva formu dijaloga u kojoj Inić, narator, zahtijeva od sagovornika da prevede umetnute španske izraze jer ih ne razumije, a drugi (2), koji je dominantan u poglavlju Boske Ćipelj (tako su Boška zvali u Španiji), karakteriše prevod naknadno dat u fusnoti, kao isključivo autorsku intervenciju. Navodimo najprije prvi, pa drugi model prevođenja:
(1) „Najiskrenije: potpuno izlečenje ionako je nemoguće, chico – sudeći po tonu, Čipelj kao da mi je neupadljivo ili ritualno izjavljivao saučešće: gotovo je šaputao. – Budimo iskreni: ko u iskustvu gaji tri-četiri jaka trastornos depresivos, a ti si taj sigurno, toliko je temeljno i duboko načet, da bi mu trebalo vek ili vek i po da se skroz recupera. (...) – Šta znači chico; šta trastornos depresivos, šta recupera, a šta al fin y al cabo? – pitao sam ga. – Predlažem ti da uzmeš svesku i zapišeš – rekao mi je i poslušao sam ga. – Chico je dečko, trastorno depresivo je depresivna oluja, ili, što bi vaši stručnjaci rekli, depresivni poremećaj. Recupera je treće lice jednine od recuperar, a to bi značilo: povratiti se. Al fin y al cabo je: na kraju krajeva.“ (OS, 28–29)
(2) „Priznaje da je svirala u logoru u orkestru ’Ćelo’, a zaboravlja još un montón kulturnih djelatnosti: izvođenje Gospođice od Nušića, premda mu to nije bio najbolji komad” (u podnožnoj napomeni stoji: Šp. – gomila). (OS, 369)
Upotreba riječi stranog porijekla koje govorno karakterišu lik Boška Čipelja izraženija je u poglavlju koje nosi njegovo ime, odnosno špansku verziju njegovog imena – Boske Ćipelj. U ovom dijelu romana Čipelj iz svoje konceptualne pozicije oponira mišljenju svoje majke, razdanjuje očevo krvoločno ponašanje u Blajburgu, srdito se ophodi prema Ivanki, naziva je beskorisnom, izjašnjava se kao katolik. Dakle, u svemu dominira njegovo špansko porijeklo. Iskazi na španskom su duži, izrečeni u afektu i emocionalnom naboju. On u njima i više „griješi“ govoreći srpski, govor mu je isprekidan, rečenice eksklamativne. Kako nema priliku da sagovornicima prevodi rečeno, zbog specifične govorne situacije u kojoj se Boško izražava ljutito i naprasno, autor to rješava tako što sve španske izraze objašnjava u fusnoti. U ekscerpiranom primjeru prvog modela (1) prevođenja španske leksike, takođe se, na frazeološkom planu, uočava i pripovjedačevo i Čipeljevo distanciranje od onog drugoga. Boškovo distanciranje formalno se otjelotvoruje upotrebom zamjenice vaši u konstrukciji – što bi vaši stručnjaci rekli. Time on pravi otklon od onoga što je srpsko, beogradsko, ne osjeća da pripada tom narodu, govori kao psihijatar koji je fakultet završio u Madridu. Pripovjedačevo distanciranje i u ovom slučaju, kao i kod Ivanke Novčić, otkrivaju riječi-operatori – kao da – kojom pokazuje da se ponovno stavlja u poziciju objektivnog, spoljašnjeg naratora koji zasigurno ne može znati kakav je unutrašnji svijet lika o kojem pripovijeda, tj. čije riječi prenosi. Ove lekseme upotrebljene su u sastavu autorskih didaskalija. Kada je riječ o Bošku Čipelju kojem je u određenom momentu dato da vodi pripovijest iz svoje subjektivne konceptualne pozicije, jasno je da je Marojević u njegov „španski“ lik, kao vrsni prevodilac sa španskog jezika, utkao svoje znanje ovoga jezika i time ga učinio vrlo slikovitim i autentičnim.
Kako teče pripovijest ulogu kazivača preuzima i jedan Čipeljev pacijent kome M. I. i njegov psihijatar idu u posjetu. To je Vajo Mehmedović, istoričar iz Srebrenice koji boluje od PTSP-a i koji kazuje o ratu u ovom gradu. Njegova pripovijest, ili bolje reći ispovijest, je sistematična, skoro opsesivno-kompulzivno posložena, i dodaćemo, s obzirom na temu vrlo pažljivo vođena autorovom rukom, možda i pretjerano objektivno. Na koncu romana, prisustvo ovoga pripovjedača/kazivača i njegove neizlječive traume, saznaćemo, povezani su sa nedjelima Mojaša Kažića, polubrata M. I. koji svojim nepočinstvima okuplja i u istu priču, vrijeme i mjesto smješta skoro sve likove romana. On je zlo koje svojim ljepljivim nitima hvata i vezuje i Martina Inića, i Boška Čipelja, i Vaju Mehmedovića, i Ivanku Novčić, i Španjolku, Martinovu djevojku.
Pored Mehmedovića koji kazuje o doživljenom i preživljenom u građanskom ratu u BiH, i to svome psihijatru, u romanu još jedna junakinja, po kojoj autor imenuje tri poglavlja, tri priče, centralni lik svekolikog romana, opričava šta joj se zbivalo u životu, pred i za vrijeme Drugog svjetskog rata. Njeno kazivanje slušaju: povremeno njen sin koji ne želi ponovno da sluša majčine priče, sinovljeva djevojka Ivanka koju te gnusobe ne zanimaju i ponajviše. M. I., i to za vrijeme njihovog boravka u Baru u koji su došli da bi se sklonili od NATO bombardovanja Srbije, a potom nastavili put za Španiju. Riječ je, dakle, o Boškovoj majci Esperansi Marković, koja je svjedočila o građanskom ratu u Španiji, odnosno drugarici Nadi, kako su je zvali za vrijeme boravka u Zagrebu kada je djelovala kao komunista, te broju 1346 pod kojim je bila zavedena u logoru Jasenovac. Tim redoslijedom su imenovana i poglavlja u romanu posvećena njenom kazivanju i njenoj pripovijesti. Po već ustanovljenom i dosljednom modelu u romanu, saglasno temama i aktuelnom imenovanju kazivača u vremenu o kome pripovijeda, ovoj junakinji se pridodaju tri imena. Esperansom je zovu u Španiji:
“Predstavila sam se Lukasu kao Esperansa: kad su me dočekali na kolodvoru, organizatori kulturnog programa Narodne olimpijade rekli su da me moraju malo pošpančiti, jer bi izgovaranje mog imena širilo defetizam: na španskom Nada znači ništa.” (OS, 107).
Drugarica Nada postaje dok je bila komunistički aktivista u Zagrebu:
“Palčec me je prozvao drugarica Nada. Od tada su me svi drugovi tako zvali, na te dve reči sam ja njima ličila.” (OS, 139)
Za lik Boškove majke Nade/Esperanse Marković vezano je još nekoliko poglavlja/priča i likova u romanu – pripovijest njenog muža Luke Čipelja koji je sveteći se zbog njenog logorovanja u Jasenovcu činio zvjerstva, ali i poglavlje 1346/Vilim Petrač u kome Nada čita ekspresionističke radove iz sveske njenog silovatelja iz Jasenovca – Vilima Petriča koji joj je, gle apsurda, bio utočište i zaštita u logoru. Pseudodokumentarni Petričevi zapisi, sveske o kojima saznajemo posredstvom Nade koja ih je godinama skrivala, sačinjeni su od pjesama, Manifesta iberartizma i dvije priče. Kako i Nada zapaža komentarišući Vilimovu svesku, jezik, stil i ideologija tih tekstova su se mijenjali:
“Ne, nije menjao hrvatski nemačkim, nego takozvani korienski fonetičkim. A što je pisao realističkije, to su mu se i misli i jezik čistili...Ne pitaj ništa, jer ćeš sve kako-tako – čuti.” (OS, 262)
Sveska sadrži i Posve intimnu priču kojom je Vilimov život sa Nadom u Jasenovcu ispripovijedan iz njegove konceptualne pozicije. Nada je o njihovom odnosu već kazivala Iniću govoreći o logoru. I ovaj put autor daje riječ drugome da ispriča „svoju stranu priče“.
Imajući u vidu raznolike tačke gledišta pripovjedača/kazivača i njihove ispripovijedane i ispovijedane pojedinačne istorije u najsurovijim i najstrašnijim danima 20. vijeka, stiče se utisak da su Ostaci sveta, iako prstenaste strukture, zapravo vještom Marojevićevom rukom od zrcalnih krhotina, ostataka života satkanih od umiranja, sastavljan i sklapan književni svijet. Zrcalnih jer su ontološki, po postanku, trebali životom iskriti. Krhotina – jer ih je sam ovozemaljski a adski život rasparčao i izlomio. Nastao je jedan novi svijet od ostataka individualnih svjetova sačinjen, koji bi u sveobuhvatnosti ili posmatran samo iz jedne konceptualne pozicije zasigurno zaslijepio čitaoca svojom prelomljenom tamom. Ovako, sagledan iz više uglova, shvaćen razumom i osjećanjem više pripovjedača, ideološki neukaljan, sa potkom u istorijskim podacima, a ipak fikcionalan, roman Igora Marojevića Ostaci sveta je – nadajmo se, začetak novih-starih bolnih tema u savremenoj srpskoj književnosti na jedan sasvim nov način.
AUTOR: Nina S. Ćeklić (profesor na studijama srpskog jezika na Pedagoškom fakultetu u Istočnom Sarajevu)
IZVOR: časopis „Filologija, kultura i obrazovanie: zbornik na trudovi/ Šesta megunarodna naučna konferencija FILKO“, Štip-Voronjež, 23–29.
Fotografija: Vladimir Manojlović