Pojava romana „Ostaci sveta“ (2020) podiže prozni opus Igora Marojevića na viši nivo. Pored toga, sve češće se čuju ocjene da su „Ostaci sveta“ jedan od najboljih srpskih romana u 21. vijeku. To sugeriše i više prestižnih nagrada koje su ispratile ovaj roman.
U dosadašnjim istupima književnih kritičara posebno je hvaljen narativni postupak u ovom romanu, koji je prevashodno prepoznat kao „roman o Jasenovcu“, iako autor zahvata skoro čitav prošli vijek, od Španskog građanskog rata, preko Jasenovca i Blajburga, sve do rata u Bosni i Hercegovini, te NATO agresije na SR Jugoslaviju. Pored naracije, posebno je hvaljen Marojevićev pristup lišen pisanja s tezom, lišen „političke korektnosti“, ideološke ili nacionalne pristrasnosti ma koliko ona mogla biti očekivana i opravdana.
„Pripovedači predaju jedan drugom govornu štafetnu palicu, kako bi tehnikom skaza ispričali istoriju stradanja u dvadesetom veku [...]. Ako je Hana Arent“, piše dalje Igor Perišić, „ukazala na banalnost zla totalitarnih ideologija dvadesetog veka, u jednom od najboljih srpskih romana u dvadeset prvom stoleću Marojević pripoveda o nepodnošljivoj učestalosti patnje ili (pre)velikim ostacima zla. U dobu visokoideoliogizovanih i pristrasnih narativa kojima obiluje savremena književnost, autor uspeva da u naraciju uvede vapijuću poliperspektivnost u predočavanju zločina: od Jasenovca i Blajburga do Kravice i Srebrenice. Na taj način izbegavaju se pojednostavljujući uvidi u psihološke profile i ՚levih՚ i ՚desnih՚, i zločinaca, ali i žrtava, u korist njihove istorijske uverljivosti i romaneskne uzbudljivosti“.
Međutim, ne samo u tehnici skaza, ulančavanja ispovijesti junaka ‒ žrtava i dželata ‒ nego još u većoj mjeri roman „Ostaci sveta“ valja se tretirati u svjetlu polifonijskog romana, i to u smislu u kom „polifoniju“ definiše Mihail Bahtin. Ovdje se doista javlja više ravnonopravnih „kazivača“, iako su različitih vjera, nacija, obrazovanja, interesovanja i ideoloških uvjerenja. To što postoji jedan privilegovani junak (najprije uveden pod inicijalima M. I., kasnije legitmisan imenom i prezimenom Martin Inić) ne određuje (narativnu ili ideološku) perspektivu pristrasnosti, već raskriva njegovu dvostruku funkciju. S jedne strane, inicijale M. I. možemo razumjeti kao prvo lice množine, odnosno, lice koje govori u ime Srba, dok, s druge strane, funkcija ovog junaka jeste da unese i narativnu koheziju, da poveže u jedinstvenu priču „ostake svijeta“, što se počeo raspadati početkom prošlog vijeka, da bi sa Jasenovcem doživio svoj pad u nešto daleko gore od samoga pakla.
Marojević se izgleda opire Liotarovoj tvrdnji da su propale „velike naracije“, te kasnijim uvjerenjima svjetske kulture da je prošlo vrijeme Istine, da se istina može otkriti jedino kao postistina, kao naknadna pamet.
„Jasenovac“ jeste centralna (velika) tema ovog romana, ali Marojevićevo „širenje“ slike zla kroz čitav prošli „zvijer-vijek“ ima jasnu intenciju dokazivanja da Zlo ima svoj kontinuitet, da se ono svojom mračnom logikom uvezuje i nadovezuje; da se lice Dželata može privremeno prekriti ili sakriti maskom Spasitelja, ali i maskom Žrtve. Otuda bi jedan od ključeva za interpretiranje romana „Ostaci sveta“ mogao da se traži u teoriji Stivena Karpmana o „dramskom trouglu“ (Žrtva – Dželat – Spasitelj). Pa ipak, to bi moglo da vodi samo jednom, psihološkom, odgovoru o pitanju prisustva zla u čovjeku. Iskustvo Jasenovca pokazuje nedostatnost (kliničke) pishologije, jer strahote zločina, uslovno rečeno, kreativnost egzekucija, mučenja, kaspaljenja, silovanja, iživljavanja... počinjenih tamo, u paklu Jasenovca, zatvara vrata ljudske spoznaje, jer čini se da monstruoznost zličina počinjenih u Jasenovcu i ne potiču od čovjeka, kao da su sami demoni uzeli obličje čovjeka.
Pisac jedino (i nekako) uspijeva da u liku ustaše Vilima Petrača dopiše jedan trun samilosti, ljudskosti, koji postoji u „ophođenju“ prema njegovoj žrtvi Nadi, što bi, psihološki posmatrano, moglo da se tumači kao „traumatska simboza“ žrtve i dželata, nešto slično Stokholskom sindromu. No, rekoh, psihologija ima samo djelimično moć da objasni (mentalnu) strukturu zla u čovjeku. Iskonsko zlo se ne može razumjeti niti relativizovati, te taj „trun“ dobra djeluje kao minimum bez kojeg se uopšte ne bi moglo ući u svijest (karakter) Dželata. Zlu nije poznato iskustvo smisla. Zlo je zato banalno, prazno kao ambis bez dna. O zlu se ne može filozofirati, kao što se traumatično iskustvo ne može ispričati, ispovijediti. Postoji, tako, trenutak u romanu kada junakinja Nada pokušava da ispovijedi svoj lični pakao iz ženskog logora u Jasenovcu, a tada junakinja Ivanka bježi zgrožena tim strašnim ispovijedanjem: „Pa ona povraća na moj život, a da još nije čila najneugodnije delove...“, prekida nakratko svoje ispovijedanje Nada. Koji je to „moj život“!? Za onog koje imao sreću nad srećama da ga ne iskusi, to može biti jedan nemogući život, ali za onog koje iskusio nesreću nad nesrećama to je „moj život“, to je „moje uvjerenje da ipak postoji neki smisao“, a to je, najzad, problem o kome je kako-tako pisao Viktor Frankl u svojevrsnoj ispovijesti pod nazivom „Zašto se niste ubili?“.
Završni dio romana „Ostaci sveta“ nosi naziv „Ostaci veka“, čime se izgleda najavilo nešto što slijedi nakon objavljivanja ovog romana; najprije, pripovijetka „Slikopisanje“, koja funkcioniše kao svojevrsni aneks, P. S. romana, budući da tematizuje sudbinu ustaše Anta Pavelića nakon Drugog svjetskog rata. Nakon ove pripovijetke, objavljene u zbirci „Sve za lepotu“, stigla je nedavno i zbirka novela „Granična stanja“, u kojoj Marojević nastavlja svoj interesovanje za mračnu tetradu: sadiste, psihopate, makijaveliste i narcise.
Pripovijetka „Slikopisanje“ dobitnik je Andrićeve nagrade za 2021. godinu. U obrazloženju žirija, koje je bilo dostupno (medijskoj) javnosti, istaknuta su neka bitna svojstva ove pripovijetke. „Marojević je u pripoveci ՚Slikopisanje՚ uspeo da na književno iznijansiran način progovori o kontroverznim figurama sa prostora bivše Jugoslavije i predoči originalnu viziju apsurdnosti i farsičnosti istorije, koja ima univerzalno značenje [...]. „՚Slikopisanje՚ [...] po svojoj semantičkoj složenosti, pažljivoj kompoziciji i uzbudljivoj naraciji sa elementima trilera“ pokazuje „naglašen i minuciozno razrađen odnos između dokumentarnog i fiktivnog“. Marojević je, dakle, nastupio u sličnom narativnom tretmanu kao u romanu „Ostaci sveta“, samo što u ovu pripovijetku unosi viši nivo dokumentarnosti u stilu i postupku, povremeno istoriografsku suvoparnost.
Autor samo naizgled u centar svog interesovanja upisuje osnovni siže u vezi sa emigrantskim životom ustaškog poglavnika Anta Pavelića, te atentatom koji je na njega izvršio Blagoje Jovović. Narativnu vrijednost, međutim, nikako ne bi održali uspješni elementi trilera, kada se lik Blagoja Jovovića ne bi profilisao, zapravo, kao umjetnička kvintesencija ove pripovijetke; kao junak koji se od svijeta političkih i ideoloških intriga odvaja svojim epsko-viteškim karakterom. Marojević takvu poziciju gradi neosjetno, sve dok se lik Blagoja Jovića ne otvori u zavjetnom ključu. Onako kako se Obilić zavjetuje pred Hristom, tako se Jovović zavjetuje pred Svetim Vasilijem Ostroškim:
„Tako je Blagoje došao do svog Dana D. I ne samo on. Pri kraju ručka, Blagoje i Milo su se zakleli Svetom Vasiliju Ostroškom da će najkasnije 10. aprila ubiti poglavnika“.
Međutim, dalji nivo intriga usloviće da se Jovović još jednom zavjetuje, ali tog puta sam pred Bogom...
AUTOR: Mr Milorad Durutović
IZVOR: zurnal.me
NAPOMENA: Ovo je prvi deo kritike koja će imati još jedan nastavak