NOVI PRIKAZ MAROJEVIĆEVOG ROMANA „OSTACI SVETA“
Geneza i kompleksna priroda ljudskog zla
U Narodnoj biblioteci Budve promovisan je roman Ostaci sveta Igora Marojevića (1968), autora više romana, zbirki pripovjedaka, drama, i prevodioca sa španskog i katalonskog; prevedenog na 16 jezika i zastupljenog u desetak reprezentativnih proznih antologija. Moderatorka Stanka Stanojević je svojim kritičkim osvrtom, kao i dijalogom sa autorom, uspješno predstavila knjigu.
Na književnoj sceni „ostataka“ bivše velike Jugoslavije, ograničenim različitim vrstama granica, osim jezičkih, dominira roman Ostaci sveta, specifični artefakt, inspirisan različitim, neprolaznim istorijskim i društveno-aktuelnim temama koje su se prvi put našle zajedno u jednoj književnoestetskoj tvorevini. Iznoseći problematiku pomoću monološke vizure različitih pripovjedača, u ich formi, nastalo je djelo povišenih dijaloških aspekata. Roman je aktuelni artefakt, odnosno jedinstvena fakcija kada je u pitanju eksplicitni tematski kompleks kojim se autor godinama bavio. Fakcijska književnost podrazumijeva oslanjanje fikcije na dokumentarnost. Svi pisci XX vijeka koji su prihvatali integralni realizam, a potom i XXI, insistirali su na „faktičkoj istini“, odnosno dokumentarnosti. I Marojević je skoro 30 godina sakupljao građu koju je transponovao u roman, ne sluteći da će ona postati temelj njegove literarne građevine. Zato su u romanu date ispovijesti suprotstavljenih strana, pobjednika i pobjeđenih, žrtava i dželata, jer svaka strane ima svoju istinu – lice i naličje. Kad je u pitanju naš književni milje, primjera je mnogo - sve posljednje proze M. Lalića se mogu definisati odrednicom fakcija, jer je pisac u prilog istini u svojoj pripovjednoj prozi Opraštanja nije bilo štampao kazivanje protivničke strane (originalni dnevnik četničkog borca iz Vasojevića).
Ovim romanom, dobitnikom više književnih nagrada, medju kojima je nagrada „Meša Selimović“ reprezentativna jer u svom žiriju ima 60 članova, Marojević se predstavio kao angažovani pisac. Ali, njegov angažman isključuje političku i nacinalističku ostrašćenost, revanšizam, arbitriranje u ime bilo koje ideologije i postavljanje vlastite teze. Roman je pobuna savjesnog intelektualca u ime nevinih ljudi koji stradaju u različitim vrstama krvavih pogroma ili bivaju žrtvovani na najsurovije načine u vrijeme istorijskih mijena. D. Ćosić je zapisao da je XX vijek razvio najkrvavije zastave u istoriji civilizacije - vijek u kome je ljudska vrsta usavršavala najnehumanije načine uništenja svojih protivnika i neistomišljenika. Za razliku od istorije koja je zbir datiranih činjenica, ovaj roman ponire u najtananije i najmračnije uzroke surovosti ljudske prirode koja se deformisala pod uticajem nasilničkih društvenih prevrata, kao i njen tragični sudar sa sâmom sobom. Ipak, spasenje se nikad ne isključje jer i u trenutku pada na zemlju, čovjek može naučiti da leti. O tome svjedoči psihološki složena analiza lika ustaše Vilima Petrača, koji je inspiriciju za svoje književno stvaralaštvo dobijao klanjem nevinih žrtava u logoru Jasenovac. Iako Petrač nije autentična ličnost, kao Maks Luburić, njegova profilacija je urađena prema stvarnim likovima.
Zahvaljujući unutrašnjoj fokalizaciji u iznošenju pripovjedne građe, dobija se dojam da ovaj roman spada među one dobre knjige koje, kako je rekao Hemingvej, „imaju jednu zajedničku stvar – realnije su nego da su se zaista desile u stvarnosti“. Na primjenjenoj ravni tumačenja roman treba posmatrati u kontekstu tri značenjske vremenske dimenzije - kao paradigmu prošlosti, introspekciju sadašnjosti i mudru opomenu za budućnost. Nesreća je u tome što „oni koji čitaju ne mogu ništa učiniti, a oni koji mogu, ne čitaju“.
Kroz traumatične ispovijesti različitih pripovjedača u romanu oživljava i nehumano naličje istorijskih procesa. F. Kafka je konstatovao da revolucije u svom krvavom toku na površinu izbace one koji su bili na dnu društvene ljestvice po svojim ljudskim vrijednostima kao što rijeke poslije poplave izbace na površinu mulj i blato sa dna. Upravo ovakve vrste „ljudi“ određivaće sudbinu nevinim žrtvama. Najkompleksniju ispovijest iznosi Esperansa Marković, učesnica Španskog građanskog rata, po pvratku u Zagreb sprovedena u logor Jasenovac, u ženski dio logora u kome se odvija krvava drama, najčešće sa smrću kao posljednjim činom. Akteri drame su ustaše i ustaškinje – teške psihopate koje ubijanjem logoraša treba da se iskupe za lične kazne zbog kojih su najčešće poslani u Jasenovac. U prilog paradoksalnosti i tajnama samoga života, Marojević saopštava da Nada nakon različitih tortura život nastavlja zahvaljujući svome dželatu i silovatelju ustaši V. Petraču. On, koji se klanjem logoraša inspirisao za svoj pjesnički čin, pomaže svojoj žrtvi (Nadi) da preživi. I Nadino ponašanje je, sa pozicije žrtve, takođe paradoksalno. Dok svi logoraši grozničavo bježe u trenutku proboja logora, ona kleči nad ustašomVilimom, sopstvenim dželatom, koji izdiše od uboda noža. Kleči i kad je proboj završen. Pred tim činom su zamukle i ustaše. Marojević je ovom pričom otvorio složeno pitanje ljudske psihe, svijetle i mračne lagume ljudske duše, opiranje onom sto čovjek mora biti svjesno, a ne želi podsvjesno. Otkrivanjem svih vrsta tortura koje su podnosile žene u ženskom dijelu logora, autor je potvrdio staru istinu da su u svim nesrećama žene najnesrećnije. Je li čovjek unaprijed svjestan svojih postupaka, može li ih predvidjeti, zna li da li će, kojim povodom i kada, u njemu trijumfovati dobro ili zlo.
Marojevic je posvećen kompleksnoj prirodi različitih vrsta zla i nemogućnosti čovjeka da im se odupre. Razvoj zla nad ljudima prati u razdoblju (1936-1999), počev od događaja prije i poslije španskog građanskog rata (koga osvjetljava sa stanovišta suprotstavljenih strana, i pomoću dosad nepoznatih podataka), preko tortura i obezljuđivanja ljudi (posebno žena u ženskom dijelu logora Jasenovac koji je prvi put na takav način tretiran u literaturi), grozničavog vapaja fašističkih ostataka za sopstveno spasenje u Blajburgu po završetku Drugog svjetskog rata. Prati stradanje Srba u BiH devedesetih godina XX vijeka ( s posebnim osvtom na stradanje u Kravicama), kao i stradanje Srba u Drugom svjetskom ratu od muslimanskih ustaša, potom stradanje Muslimana u Srebrenici devedesetih godina, sve do NATO bombardovanja SR Jugoslavije 1999. god. Počecima i genezom različitih vrsta zločina Marojević je uspostavio uzročno-posljedične veze među određenim istorijskim tokovima. Roman je svojom idejnom porukom svojevrsna potvrda misli Nikolaja Berđajeva o revoluciji, koji smatra da je „na svakoj revoluciji pečat odsustva milosti, pečat prokletstva i stanja kada Bog čovjeka napušta“. Nada, upravnica ženskog logora, sestra ustaše Maksa Luburića (porijeklom iz Drobnjaka), sa svojim pomagačicama ubijala je strastvenije nego bilo koji ustaša. Krvoločni fratri su ženama poslije silovanja nožem vadili grkljane. Fra Majstorović je najmaštovitije ubijao golim rukama. Lik perverznog Maksa Luburića obrađen je sa patološkog stanovišta. Nošenjem crne uniforme slavio je smrt, a crvene čizame je doživljavao kao „omaž krvi“.
V.B. Jejts je rekao da „što se može objasniti, nije poezija“, a ja se usuđujem da kažem da bi roman, kao što je Ostaci sveta, prividno gubio svoju umjetničku vrijednost ako bi ga kritičar svojim diskursom detaljno pojašnjavao i ulazio u njegove latentne dubine, predviđene za dijalog sa različitim vrstama čitalaca. Tradicionalne poetike su podrazumjevale mogućnost konačnog vrednovanja književnog djela - čime se guši njegov duh. Prethodni i ovaj vijek su otvorili probleme književnog vrednovanja. Ovaj roman nosi u sebi mnoštvo značenja i osobina koje će se i u budućnosti opirati konačnom vrednosnom sudu.
AUTOR: Zora Jestrović
Integralna verzija teksta objavljena je u Danu
Fotografija: Vladimir Manojlović